اسامی دیگر: PCOS, Stein-Leventhal Syndrome

سندرم تخمدان پلی کیستیک چیست؟

سندرم تخمدان پلی کیستیک (PCOS) نوعی اختلال هورمونی است که زنان و دختران نوجوان را تحت تأثیر قرار می دهد. این بیماری شایع ترین اختلال غدد درون ریز ( endocrine disorder) در زنان است.
پلی کیستیک (Polycystic) به معنی “تعداد زیادی کیست” است. ویژگی اصلی PCOS این است که تخمک ها از تخمدان ها رها نمی شوند. در عوض، مایعی در اطراف تخمک ها تشکیل می شود و کیسه (کیست) تشکیل می دهد. اگرچه این ویژگی منشأ نام گذاری این اختلال است، اما همه زنانی که به PCOS مبتلا هستند تخمدان پلی کیستیک ندارند.
علل اصلی ایجاد سندرم تخمدان پلی کیستیک هنوز به درستی شناخته نشده اما اعتقاد بر این است که برهم خوردن تعادل هورمون های جنسی و مقاومت به انسولین (insulin resistance) مهم ترین دلایل ایجاد PCOS باشند. این مشکلات می توانند سبب بروز علائمی مانند رشد موهای زائد صورت و بدن، افزایش وزن، چرخه ی قاعدگی نامنظم، ناباروری و افزایش خطر ابتلا به دیابت و بیماری های قلبی شوند.
• حدوداً 10-5 میلیون زن آمریکایی سندرم تخمدان پلی کیستیک (PCOS) دارند، اما بسیاری از آن ها از این موضوع بی اطلاع هستند.
• سندرم تخمدان پلی کیستیک مهم ترین علت ناباروری در ایالات متحده است که حدود %10 زنان در سن باروری را تحت تاثیر قرار می دهد.
• سندرم تخمدان پلی کیستیک پس از بلوغ در هر سنی می تواند رخ دهد.
• با این که علت اصلی ایجاد سندرم تخمدان پلی کیستیک هنوز مشخص نیست اما عوامل ژنتیکی در ابتلا به این سندرم دخیل هستند. شانس ابتلا زنانی که مادر یا خواهر مبتلا به سندرم تخمدان پلی کیستیک دارند، 2 برابر زنان دیگر است.
تشخیص سندرم تخمدان پلی کیستیک (PCOS) دشوار است. برخی از زنان ممکن است فقط بعضی از علائم PCOS را بروز دهند و این علائم چه از نظر شدت و چه از نظر ویژگی هایی که قبلاً بیان کرده ایم، ممکن است با گذشت زمان تغییر پیدا کند. برخی از علائم مانند افزایش وزن یا رشد موهای زائد صورت و بدن می تواند بین اقوام و ملیت های مختلف، متفاوت باشد.
پزشکان در صورتی که شاهد حداقل دو مورد از ویژگی زیر باشند، تشخیص سندرم تخمدان پلی کیستیک (PCOS) خواهند داد:
• تولید بیش از حد هورمون های مردانه (آندروژن-androgens) به عنوان مثال میزان بالای هورمون تستوسترون که گاهی باعث به وجود آمدن علائمی مانند آکنه، رشد بیش از حد موهای زائد روی شکم، صورت یا کمر باشد.
• مشکلات تخمک گذاری: قاعدگی نامنظم یا ناباروری
• تصاویر سونوگرافی نشان دهنده ی بزرگ شدن تخمدان ها یا وجود تعداد زیادی فولیکول کوچک شبیه به کیست در تخمدان. (در صورتی که یک زن هر دو ویژگی اول را داشته باشد نیاز به سونوگرافی نیست)
اما در دختران نوجوان روند تشخیص PCOS متفاوت است، زیرا در دو سال اول پس از شروع قاعدگی، چرخه قاعدگی نامنظم است. علاوه براین، ممکن است سونوگرافی قادر به تشخیص کیست روی تخمدان دختران نوجوان نباشد. بنابراین احتمال دارد، پزشکان برای تشخیص PCOS از آزمایشات هورمونی و بررسی وجود صفات مردانه در دختران استفاده کنند.
عدم تعادل هورمونی در PCOS
اگرچه به آندروژن ها “هورمون های مردانه” اطلاق می شود، اما آندروژن ها در زنان نیز معمولاً به مقدار کمی توسط تخمدان ها یا غدد فوق کلیه تولید می شوند.
با این وجود اگر میزان هورمون های مردانه مانند تستوسترون در زنان بیش از حد طبیعی باشد، علائمی مانند آکنه(Acne) و رشد موهای زائد صورت و بدن (hirsutism) بروز پیدا می کند.
این عدم تعادل هورمونی همچنین می تواند باعث برهم خوردن چرخه ی قاعدگی و یا جلوگیری از روند تخمک گذاری و در نتیجه ناباروری شود.
هنگامی که خللی در چرخه ی قاعدگی وجود داشته باشد و یا تخمک گذاری صورت نگیرد، هورمون پروژسترون (progesterone) به اندازه ی کافی تولید نمی شود. این عدم تعادل هورمونی می تواند منجر به رشد بیش از اندازه ی لایه ای از رحم (هایپرپلازی آندومتر-endometrial hyperplasia) شود و خطر ابتلا به سرطان آندومتر را افزایش دهد. عدم تعادل هورمونی در صورت تخمک گذاری و بارداری نیز، عوارض مانند خطر سقط جنین را در پی دارد.
در سندرم تخمدان پلی کیستیک (PCOS)، تخمک هایی که به طور کامل بالغ نمی شوند، در طی تخمک گذاری آزاد نشده و این تخمک ها به صورت کیسه هایی پر از مایع و به اندازه ی مروارید در تخمدان باقی می مانند. با گذشت زمان، بسیاری از کیست ها ممکن است به صورت رشته ای از مهره ها (دانه ی تسبیح) در سونوگرافی دیده شوند. در حدود 90% زنان ( نه دختران نوجوان) در صورت ابتلا به PCOS، تخمدان ها حاوی کیست هستند و هر دو تخمدان ممکن است 3 برابر اندازه ی طبیعی خود هستند.

مقاومت به انسولین در PCOS
تصور می شود که مقاومت به انسولین یکی از عوامل اصلی ایجاد PCOS (سندرم تخمدان پلی کیستیک) است. مقاومت به انسولین کاهش توانایی بدن در پاسخ به اثر انسولین است. انسولین هورمونی است که هنگامی که بدن احتیاج به تولید انرژی دارد باعث انتقال گلوکز به سلول های بدن می شود. هنگامی که مقاومت در برابر انسولین ایجاد می شود، بدن سعی می کند با ساخت انسولین بیشتر و ترشح آن به خون این کمبود را جبران کند (hyperinsulinemia). تصور بر این است که انسولین اضافی ممکن است باعث افزایش تولید آندروژن ها شود که به نوبه ی خود منجر به PCOS خواهد شد.
اکثر زنان مبتلا به PCOS تا حدی مقاومت به انسولین، افزایش وزن و چربی خون غیر طبیعی دارند. ا این وجود، مقاومت در برابر انسولین در خانم هایی که چاق هستند و تخمک گذاری نمی کنند، بیشتر بروز پیدا می کند. این شرایط خطر ابتلا به دیابت نوع 2، فشار خون بالا، بیماری های قلبی عروقی و سندرم متابولیک را افزایش می دهد.

درباره ی سندرم تخمدان پلی کیستیک

علائم و نشانه ها
علائم و نشانه های PCOS بسیار متفاوت است. برخی همه ی علائم و برخی بعضی از آن ها را بروز می دهند. حتی شدت علائم در یک زن ممکن است با گذشت زمان تغییر پیدا کند.

برخی از علائم و نشانه های PCOS عبارتند از:

• دوره های نامنظم قاعدگی یا خونریزی غیر طبیعی رحم
• تخمدان هایی با کیست های متعدد، تخمدان های بزرگ شده
• درد لگن
• رشد بیش از حد موهای صورت و بدن (هیرسوتیسم)
• افزایش وزن یا چاقی خصوصاً با توزیع چربی در مرکز بدن. با این وجود ، برخی از خانم ها با وجود داشتن وزن نسبتاً طبیعی می توانند آندروژن اضافی و سایر ویژگی های PCOS را داشته باشند.
• آکنه ، تیرگی یا ضخیم شدن پوست (acanthosis nigricans) و / یا پلاک ها ی پوستی (skin tags) در زیر بغل یا گردن
• نازک شدن مو ، ریزش مو در قسمت فوقانی سر
• تغییر صدا (نادر)

عوارض
برخی از عوارض مرتبط با PCOS عبارتند از:

• ناباروری
• عوارض حاملگی مانند سقط جنین، دیابت بارداری(gestational diabetes)، پره اکلامپسی (pre-eclampsia)
• دیابت یا مقاومت به انسولین
• فشار خون بالا
• سندرم متابولیک
• وقفه ی تنفسی در خواب یا آپنه خواب (Sleep apnea)
• اختلالات خلقی مانند افسردگی ، اضطراب یا اختلالات گوارشی
• بیماری های قلب و عروقی (Cardiovascular disease)
• سرطان رحم (سرطان آندومتر)

آزمایشات تشخیصی
در حال حاضر، هیچ آزمایش واحدی برای تشخیص PCOS وجود ندارد. پزشک معالج به طور معمول ترکیبی از یافته های بالینی مانند علائم و نشانه ها، سابقه پزشکی و خانوادگی و معاینه جسمی و همچنین نتایج آزمایش را برای تشخیص مناسب بررسی می کند.
برای رد سایر علل احتمالی برخی آزمایشات قبل از تشخیص PCOS انجام می شوند. به عنوان مثال، تومور های فوق کلیوی یا تخمدان و یا بزرگ شدن غدد فوق کلیه (هایپر پلازی آدرنال-adrenal hyperplasia) نیز می توانند باعث تولید مقادیر بیش از اندازه ی آندروژن در زنان باشند.

تست های آزمایشگاهی

برای کمک به تشخیص PCOS ممکن است چند آزمایش خون هورمونی درخواست داده شود:

• تستوسترون (Testosterone) – آزمایش اولیه برای تعیین اینکه آیا آندروژن های اضافی تولید می شود یا خیر. سطح تستوسترون معمولاً با PCOS بالا می رود.
• گلوبولین اتصال دهنده هورمون جنسی (SHBG) – ممکن است در PCOS کاهش یابد
• هورمون آنتی مولرین (AMH) – غالباً با PCOS افزایش می یابد

ممکن است آزمایشات ثانویه انجام شود، مانند:

• هورمون تحریک کننده فولیکول (FSH) – با PCOS طبیعی یا پایین خواهد بود.
• هورمون لوتئین کننده (LH) – بالا می رود
• استروژن ها (Estrogens) – ممکن است طبیعی یا بالا باشند
• DHEAS – ممکن است افزایش یابد
• Androstenedione – ممکن است افزایش یابد

چند تست ممکن است به رد دیگر شرایط با علائم مشابه کمک کند:

• هورمون تحریک کننده تیروئید (TSH) – برای رد اختلالات تیروئیدی
• کورتیزول (Cortisol) – برای رد سندرم کوشینگ
• پرولاکتین (Prolactin) – برای رد پرولاکتین بالا (هایپر پرولاکتینمی-hyperprolactinemia)
• 17-هیدروکسی پروژسترون (17-hydroxyprogesterone) – برای رد کردن شایع ترین شکل هیپرپلازی مادرزادی آدرنال
• گنادوتروپین کوریونی انسانی (hCG) – برای رد حاملگی
• IGF-1- برای رد کردن احتمال ترشح بیش از حد هورمون رشد(که ممکن است باعث آکرومگالی-acromegaly شود)

در صورت ابتلا به PCOS، ممکن است چند آزمایش های خون برای پایش سلامت عمومی و تشخیص عوارض انجام شود:

• پانل لیپید (Lipid panel)- برای تعیین خطر ابتلا به بیماری های قلبی عروقی.
• گلوکز یا A1C- می تواند برای غربالگری، تشخیص و نظارت بر دیابت مورد استفاده قرار گیرد.

تست های غیر آزمایشگاهی

همانطور که گفته شد، برای ارزیابی تخمدان ها، جستجوی کیست و دیدن اینکه آیا تخمدان ها بزرگ شده اند یا اینکه ساختارهای داخلی طبیعی به نظر می رسند، ممکن است از سونوگرافی لگن (ترانس واژینال و/ یا لگنی/شکمی) استفاده شود.
• در سندرم تخمدان پلی کیستیک (PCOS) تخمدان ها ممکن است از 5/1 تا 3 برابر بزرگ تر از وضعیت طبیعی خود باشند و ممکن است در هر تخمدان بیش از 20 فولیکول وجود داشته باشد.
• در صورت وجود این سندرم، نحوه وجود کیست ها بر روی تخمدان به صورت ” گردنبند مروارید” است.
سونوگرافی در بیش از 90% زنان مبتلا به PCOS می تواند نشان دهنده ی این تغییرات باشد، اما در 25% از زنان بدون علائم PCOS نیز مواردی که در بالا ذکر شد قابل مشاهده است.
برای ارزیابی تخمدان ها گاهی از لاپاراسکوپی (Laparoscopy) استفاده می شود. هم چنین گاهی برای درمان سندرم تخمدان پلی کیستیک، از جراحی استفاده می شود.

درمان
تاکنون هیچ درمان موثری برای سندرم تخمدان پلی کیستیک (PCOS) وجود نداشته است و به خودی خود نیز از بین نمی رود. درمان PCOS در درجه اول با هدف تسکین علائم و جلوگیری از عوارض انجام می شود. با توجه به نوع و شدت علائم و تمایل شما به بارداری، برای انتخاب بهترین روش درمانی باید با پزشک معالج خود مشورت کنید.
• رژیم غذایی مناسب، ورزش و متعادل نگه داشتن وزن بدن از راه کارهای مهم در درمان PCOS هستند. مخصوصاً برای کاهش مقاومت به انسولین، این تغییرات در سبک زندگی توصیه می شوند. ورزش منظم و غذاهای سالم به کاهش فشار خون و کلسترول و همچنین بهبود مشکلات وقفه ی تنفسی در خواب (آپنه خواب) کمک خواهد کرد. عدم مصرف سیگار و سایر دخانیات نیز ممکن است به کاهش سطح آندروژن ها منجر شود.
• داروهایی مانند متفورمین ممکن است برای درمان مقاومت به انسولین و دیابت تجویز شوند. متفورمین همچنین ممکن است به تنظیم دوره قاعدگی و بهبود روند تخمک گذاری موثر باشد.
• برای درمان آکنه ممکن است از آنتی بیوتیک ها یا اسیدهای رتینوئیک استفاده شود.
• برای تنظیم دوره قاعدگی ممکن است داروهای ضد بارداری خوراکی تجویز شود.
• داروهای دیگری نیز ممکن است برای موارد زیر تجویز شوند:
• تثبیت سطح هورمون ها
• درمان آکنه شدید یا رشد بیش از حد موهای زائد
• القا تخمک گذاری
• کاهش خطر ابتلا به سرطان آندومتر
برای از بین بردن موهای زائد صورت و بدن ممکن است از اپیلاسیون، اصلاح، الکترولیز یا لیزر استفاده شود.

 

• تهیه و تنظیم توسط تیم تحقیق و توسعه (R&D) آزمایشگاه آبتین
• مجید گلشن فرد، الهه براتی پورفرد